İşçilerin imzaladığı için hak kaybına uğradığı belgeleri “neden imzaladın” sorusuna sıkça verdikleri iki yanıt var. Birincisi; “işe girerken, çalışırken, önemli değil, formalite dediler, imzaladım”, ikincisi ise imzalamasam işten atılacaktım, işe başlatılmayacaktım imzaladım.

Türk Dil Kurumu (TDK) sözlüğüne göre formalitenin iki anlamı var. Birincisi“Yerine getirilmesi kanunca zorunlu kılınan işlem.” TDK formalite sözcüğünün ikinci anlamı için ise “pek önem verilmediği halde bir gerekirliğe bağlı olarak yerine getirilen biçimsel davranış” demiş.

İşçilerde formalite dediler imzaladık diyorlar ancak işverenle iş ilişkileri bittiğinde önem vermeden, formalite diye imzaladıkları belgeler “yerine getirilmesi kanunca zorunlu kılınan işlem” olarak karşılarına çıkıyor. Formalite denilerek imzalanan işçinin imzasını taşıyan belgeler işçilerin ciddi hak kayıplarına uğramalarına, mahkemelerde sürünmelerine yol açıyor. Çok sık yaşanan birkaç örnek verelim:

1. FORMALİTE DİYE ATILAN İMZALAR TAZMİNATSIZ İŞTEN ÇIKARTILMAYA YOL AÇABİLİR

İş sözleşmesini okumadan imzalama: İşe girerken imzaladıkları iş sözleşmesini işçilerin neredeyse tamamı okumuyor. Bir örneğini almıyor. Bu sözleşmelerde işveren, işi ve işyerini tanımlarken, çalışma koşullarını belirlerken, esnek, ileride işine geldiği gibi kullanacağı hükümler koyuyor. İşçinin formalite diye önemsemeyerek imzaladığı sözleşmelerde işçinin işverenin ülke genelindeki tüm işyerlerinde çalışmayı, işverenin vereceği tüm işleri yapacağını kabul ettiği, fazla çalışmaya onay verdiği, fazla çalışman ücretinin aylık ücretin içerisinde olduğunu belirttiği sözleşme hükümleri yer alıyor. Bu hükümler ileride işverenin işçiyi feshe zorlamasında,tazminatsız bir şekilde işten çıkması için baskı kurmasında en önemli hukuki dayanak haline dönüşüyor.

2. FORMALİTE DİYE ATILAN İMZALAR İŞÇİLERİ ALACAKLIYKEN BORÇLU HALİNE GETİREBİLİR

Boş Senet İmzalama: İşverenler işçilere işe girerken boş senet imzalattırıyorlar. İşçi işten çıktığında ne kadar kıdem, ihbar tazminatı, fazla çalışma alacağı varsa bu alacaklarını mahkeme kararına bağladığında, senede genellikle mahkemenin işçi lehine vermiş olduğu tutar kadar bir borç yazıp icra takibi yapıyorlar. İşçi ya takip hukuku ile uğraşamadığı için kazandığı alacağından vazgeçiyor ya da dava sonrası davalar maratonuna katlanmak menfi tespit davası açıp, senedi “formalite” diye imzaladığını kanıtlamak zorunda kalıyor. Formalite diye atılan imza işçiyi borçlu biri haline getiren belgeye dönüşüyor.

3. FORMALİTE DİYE ATILAN İMZALAR DÜŞÜK EMEKLİ MAAŞI ANLAMINA GELEBİLİR

Ücret Bordrolarına Atılan İmzalar: Bordroda işçinin ücreti, yaptığı fazla saatleri, işverenden aldığı avanslar, ücretten yapılan kesintiler tam olarak ve doğru bir şekilde gösterilmemesi çalışma yaşamının gerçeği. İstisna olan işyerlerini bir tarafa bıraktığımızda, bordrolar gerçeği yansıtmıyor. Ücretin bir kısmı bordroda gösteriliyor, bir kısmı elden ödeniyor. Yapılan fazla çalışmaların bir kısmı bordroda gösteriliyor bir kısmı elden ödeniyor.

Sosyal Güvenlik Hukukundan doğan uyuşmazlıklara bakan Yargıtay daireler, pirime esas kazancın düşük bildirildiği iddiası ile açılan davlarda, işçi bordroda belirtilen ücretin gerçek ücret olmadığını iş mahkemesinde kanıtlamış olsa da bordrolardaki ücreti esas alıyor. İşçiden imzalı ücret bordrosundaki ücretin gerçek olmadığını, eşdeğer yazılı belge ile kanıtlamasını istiyor. Böyle bir şey imkansız olduğundan işçi gerçek ücretinin çok altında SGK primi yatırıldığı için düşük emeklilik aylığını sineye çekmek zorunda kalıyor. Formalite diye atılan imza işçiye düşük emekli maaşı olarak geri geliyor.

4. FORMALİTE DİYE ATILAN İMZALAR FAZLA ÇALIŞMALARI YOK EDEBİLİR

İmzalı ücret bordrolarda ki ücretin gerçek ücreti yansıtmaması halinde ücret araştırılması yapılmasını isteyen Yargıtay’ın iş uyuşmazlıklarına bakan daireleri, imzalı ücret bordrolarında fazla çalışma saatleri ve karşılığı ücret tahakkukları gösterilmişse, imzalı bordro olan dönemlerin aksi yazılı eş değer delille kanıtlanmadığı durumlarda fazla çalışma hesabından dışlanması gerektiğini belirtiyor. Formalite diye atılan imza, gerçekte ödenmeyen fazla çalışmaların işverene hediye edilmesinin aracına dönüşüyor.

5. FORMALİTE DİYE ATILAN İMZALAR İŞ KAZALARINDA İŞÇİYE KUSUR OLARAK DÖNER

İşçi sağlığı İş Güvenliği Belgelerine Atılan İmzalar: İşçiler işçi sağlığı iş güvenliği eğitimi almadıkları halde, aldık diye imza atıyor, kendilerine teslim edilmediği halde koruyucu malzeme teslim edildi eksik değil diye imza atıyor. Attıkları bu imzalar, iş kazası meydana geldiğinde işçiye gerekli eğitim, korucu malzeme verilmiş, işçi aldığı eğitime karşın gerekli dikkate ve özeni göstermediği için kusurludur diyen bilirkişi raporlarına dönüşüyor. Formalite diye atmış olduğu imzalar iş kazası geçirdiğinde işçinin kusurlu sayılmasının dayanağına dönüşüyor.

İŞ YASASININ İŞYERLERİNE GİRMESİ İÇİN GÜVENCELİ İŞÇİ TEMSİLCİLİĞİ

Örnekleri daha fazla çoğaltırsak yer kalmayacak. Gelelim işçilerin vermiş olduğu ikinci yanıta: “İmzalamasam işe başlatılmayacaktım, işten atılacaktım imzaladım.”

İşçilerin işe girememe, işten atılma korkusuyla imza atmak zorunda kalmaları güvencesizliğin en net en somut dışa vurumudur. İşçiyi işe giriş aşamasında, iş sözleşmesi devam ederken istemediği, gerçeği yansıtmayan belgeleri imzalamak zorunda bırakan, bu zorunlulukla imzalanan belgelere hukuki sonuç bağlayan bir hukuk sistemi, güvencesizlik üzerinden işçiyi baskılayan işvereni koruyan bir hukuk sistemine dönüşmüştür. Gerçekten bilerek isteyerek imzalayanla, işe girememe, işten atılma korkusuyla imzalamış olanı ayırt edemeyen bir iş hukuku eksiktir, çağdışı kalmıştır.

İşyerlerinde mutlak iş güvencesiyle donatılmış işçi temsilcilikleri, zorda kalıp atılan imzaların engellenmesinden iş yasasının işyerlerine girmesine kadar bir dizi kazanımı sağlayacak kurumdur. Güvenceyle donatılmış işçi temsilciliği bireysel iş yasasının işyerlerine girmesinin önünü açar, ancak yetmez. İşçilerin özgür seçimine dayanan, işçilerin gerçek iradelerini yansıtan sendika içi hukukla var olacak sendikalaşma formalitelerin hakka dönüşmesi için zorunludur.