Yaşama hakkı, uluslararası sözleşmeler, anayasa ve yasalarla güvence altına alınmış en temel insan haklarının başında gelmektedir. Yaşam hakkını korumak devletin asli görevidir. Devlet bu görevini sadece yaşama hakkına dokunmayarak yerine getirmez. Devlet aynı zamanda yaşama hakkını korumak için harekete geçmekle yükümlüdür. Devletin temel haklarına ilişkin bu yükümlülüğü, “Devletin pozitif edim yükümlülüğü” olarak adlandırılmıştır. Devletin pozitif edim yükümlülüğünü yerine getirirken gerçekleştirdiği eylemlere kısaca kamu hizmeti denilmiştir. Kamu hizmetinde, kamu yararını gerçekleştirmek temel amaçtır. Bu amacı gerçekleştirmek için devlet, kamu hizmetlerini yerine getirecek kişileri ehliyet ve liyakat ilkelerini gözeterek belirlemek zorundadır.

EHLİYET

Genel olarak ehliyet, bir mal veya hizmeti, kısaca bir mesleği yapmak için gerekli bilgi, deneyim ve becerilere sahip olma durumudur. Ehil olmak, ehliyet sahibi olmaktır. Tanımlanmış her mesleğin herkes için geçerli etik kuralların yanında adına meslek etiği denilen ve o mesleğin nasıl yapılması gerektiğini belirleyen özel kuralları da bulunur. Ehliyet bir kişinin bir mesleği meslek kurallarına uygun yapma yeteneği ve hakkı olduğunu gösterir.

LİYAKAT

Liyakat, bir işi ehline yaptırmaktır. Ehliyet sahibi olanların ehliyet sahibi oldukları alanda, o mesleğin teknik ve etik kurallarına uygun bir şekilde yapmaları çalışma hakkının içeriğini belirleyen temel bir haktır.

KAMU HİZMETLERİNDE EHLİYET VE LİYAKAT

Anayasa’nın 70. maddesine göre; “Her Türk, kamu hizmetlerine girme hakkına sahiptir. Hizmete alınmada, görevin gerektirdiği niteliklerden başka hiçbir ayırım gözetilemez.”

Dolayısıyla,

– Kamu hizmetine girme hakkı herkese tanınmış bir haktır.

– Kamu hizmetine girme hakkı sadece memur statüsünde çalışmayı değil, en geniş anlamda kamu görevlisi olarak çalışma hakkı anlamına gelir.

– Kamu hizmetine girme hakkı Anayasa’nın Siyasal Haklar ve Ödevler Bölümü’nde düzenlenerek bu hak vatandaşlık bağıyla ilişkilendirilmiş, her Türk vatandaşı için hak ve ödev olarak tanımlanmıştır.

– Kamu hizmetlerine girmekte “Görevin gerektirdiği niteliklerden başka hiçbir ayırım gözetilemez.”

Kamu hizmetlerinde liyakat ve ehliyet, görevin gerektirdiği niteliklere sahip olmaktır. 657 sayılı Devlet Memurları Kanunu’nun “Temel İlkeler” kenar başlıklı 3. maddesi “C” bendi, devlete istihdam yaparken liyakat ilkesini gözetme zorunluğunu şu sözlerle dile getirmiştir.

Liyakat:

C) “Devlet kamu hizmetleri görevlerine girmeyi, sınıflar içinde ilerleme ve yükselmeyi, görevin sona erdirilmesini liyakat sistemine dayandırmak ve bu sistemin eşit imkanlarla uygulanmasında devlet memurlarını güvenliğe sahip kılmaktır.”

HAMİLİ KART

Batılı sistemlerde, “nepotizm”, bizde “Hamili kart yakinimdir” diye adlandırılan kayırmacılık, liyakat sistemini yok eden yaygın bir uygulamadır.  Araştırmacı Büte ve Tekarslan makalelerinde nepotizm kavramının, Latince “nepos” kelimesinden türetildiğini, “nepos” sözcüğünün “yeğen” anlamına geldiğini, sözcüğün kullanıma, ailelerine çıkar sağlayan papaları belirtmek için girdiğini, günümüzde de “Mevkisini ailesinin yararına suistimal eden kişiler için” kullanıldığını vurgulamışlardır.*

Liyakat sisteminin uygulandığından, kayırmacılık ve ayrımcılık yapılmadığından söz edebilmek için:

Liyakat sistemini, kayırma sisteminden ayıran en önemli ve en temel ilke olan eşitlik ilkesi gözetilmiş olmalıdır.

Eşitlik ilkesi ise giriş olanaklarının bütün vatandaşlara eşit koşullarla tanınması ve eşit koşullar içinde bulunanlara aynı hakların tanınmış olmasını zorunlu kılar.

Eşitlik ilkesi gereği hiç kimse görevin gerektirdiği nitelikler dışında kamu hizmetlerine girme konusunda bir öncelik hakkına sahip olmamalıdır.

Eşitlik ilkesi gereği hizmete girme ve görevde yükselmede tek ölçüt, ilgililerin göreli yeteneği, bilgisi ve becerisi olmalıdır.

Bu olguların saptanması için, ilgili herkesin eşit koşullar ve olanaklar altında katıldığı açık ve hakça düzenlenmiş, nesnel ve açık bir yarışma ortamı yaratılmış olmalıdır.

Siz, bir insan olarak özel işlerinizi dilediğiniz kişilere yaptırabilirsiniz. Mantıklı davranıyorsanız, yaptırdığınız işi işten anlayan birisine yaptırmaya özen gösterirsiniz. Bu özeni göstermediğiniz bazı hallerde işiniz istediğiniz gibi olmaz, boşa zaman, emek harcar, sinirlerinizi yıpratırsınız. Ancak, öyle işler vardır ki bedeli sadece para değil, yaşamın yitmesi, canınızdan olmanız, sakat kalmanız anlamına gelir. Ehliyet sahibi olmayan doktor hastayı kurtarayım derken sakatlanmasına veya ölümüne neden olabilir, ehliyet sahibi olmayan şoför bir yerden bir yere bizi götürürken topluca ölüme sakatlanmaya neden olabilir. Ehliyetsiz avukat, hak savunuculuğu yapacağım derken hak kaybının nedeni haline gelebilir. Aynı şekilde ve daha vahimi ehliyeti-liyakati gözetmeyen yönetimler kamu hizmeti vereceğim derken hepimizin ölümüne neden olabilir.

Kamu hizmetlerinde ehliyet ve liyakatin yerini kayırmacılığın alması ise beraberinde ne yazık ki büyük felaketleri, acı ölümleri getirir. Hele de bizim ülkemiz gibi deprem ülkesinde kayırmacılık, kâr hırsıyla birleşip yakın çevrelerin birbirleriyle dayanışarak zengin olmasının yolu halinde geldiğinde bedelini suçsuz günahsız yüz binlerce can öder.

İktidarların kamu hizmetlerini kayırmacılık yapmadan liyakat sistemine göre yapması gerektiğinin altını çizmek çok haklı bir istemdir. Ancak, iktidara talip olanlara “Giden iktidar kendi yandaşlarına alan açtı, kendi yandaşlarını kolladı biz mağdur olduk” diyen ve iktidar değişimi ile kayırmacılığı bir umut, hak olarak bekleyenlere geçit vermemek de aynı önemde bir istemdir.

Kayırmacılık, hepimizi öldüren bir yönetimsel sapmadır. Bu sapmaya kısa vadeli çıkarlar için savrulmamak ise insanlık görevidir.

*Mustafa Büte, Erdal Tekarslan, “Nepotizm’in Çalışanlar Üzerine Etkileri: Aile İşletmelerine Yönelik Bir Saha Araştırması”, Ekonomik ve Sosyal Araştırmalar Dergisi, Bahar 2010, Cilt: 6, Yıl: 6, Sayı: 1, s. 3.

 

01 Mart 2023, Adaletin İş Yüzü, Evrensel Gazetesi